Sakramentalia uobecnieniem Królestwa Bożego

„Jeśli Ja mocą Ducha Bożego wyrzucam złe duchy, to istotnie przyszło do was Królestwo Boże” (Mt 12, 28). Z słów Pana Jezusa wynika wyraźnie, że dokonywane przez Niego egzorcyzmy są znakiem uobecniającej się pośród ludzi obecności Boga, który odbiera władzę uzurpatorowi z piekła rodem i szerzy w świecie swoje Królestwo miłości, sprawiedliwości i pokoju. Posyłając swoich Apostołów z misją głoszenia Królestwa Niebieskiego, Pan Jezus wezwał ich również do wypędzania złych duchów (por. Mt 10, 8). Kościół do dziś sprawuje egzorcyzmy, które razem z innymi świętymi znakami – błogosławieństwami i poświęceniami – uznaje za sakramentalia.

W celu jasnego przedstawienia tematu sakramentaliów warto najpierw ukazać go w szerszym kontekście. Katechizm Kościoła Katolickiego omawia je w części poświęconej celebracji misterium chrześcijańskiego po przedstawieniu siedmiu sakramentów w rozdziale o innych celebracjach liturgicznych. Wśród innych celebracji Katechizm wskazuje sakramentalia (KKK 1667-1679) i pogrzeb chrześcijański (KKK 1680-1690). Natomiast w części o sakramentaliach omawia jeszcze przejawy religijności ludowej, takie jak oddawanie czci relikwiom, nawiedzanie sanktuariów, pielgrzymki, procesje, droga krzyżowa, tańce religijne, różaniec, medaliki (KKK 1674).

W prezentacji tematu sakramentaliów Katechizm w pierwszej kolejności powołuje się na Konstytucję o liturgii świętej Sacrosanctum consilium Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Stwierdza ona, że oprócz sakramentów Kościół ustanowił sakramentalia. „Są to znaki święte, które z pewnym podobieństwem do sakramentów oznaczają skutki, przede wszystkim duchowe, a osiągają je przez modlitwę Kościoła. Przygotowują one ludzi do przyjęcia głównego skutku sakramentów i uświęcają różne okoliczności życia” (KL 60). Następnie Konstytucja dodaje, że liturgia sakramentów i sakramentaliów „sprawia, że prawie każde wydarzenie życia odpowiednio usposobionych wiernych zostaje uświęcone przez łaskę, wypływającą z paschalnego misterium Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa, z którego czerpią swoją moc wszystkie sakramenty i sakramentalia, w ten sposób niemal każde godziwe użycie rzeczy materialnych może zostać skierowane do uświęcenia człowieka i uwielbienia Boga” (KL 61). Z fragmentów tych wynika zatem, że sakramentalia są podobne do sakramentów, że przygotowują do przyjęcia głównego skutku sakramentów, że służą one uświęceniu życia człowieka i uwielbieniu Boga.

Katechizm ponadto podkreśla, że sakramentalia „zostały ustanowione przez Kościół dla uświęcenia pewnych posług w Kościele, pewnych stanów życia, najrozmaitszych okoliczności życia chrześcijańskiego, a także użytkowania rzeczy potrzebnych człowiekowi” (KKK 1668). Sprawowanie sakramentaliów może być dostosowane do potrzeb, kultury i historii określonego miejsca i czasu. Powinny jednak zawierać modlitwę i jakiś określony znak, na przykład włożenie ręki, znak krzyża lub pokropienie wodą.

Akcentując różnicę zachodzącą między sakramentami a sakramentaliami Katechizm stwierdza, że sakramentalia przez modlitwę Kościoła uzdalniają do przyjęcia łaski i dysponują do współpracy z nią, ale nie udzielają łaski Ducha Świętego na sposób sakramentów (por. KKK 1670). Teolodzy wyrażają to za pomocą dwóch łacińskich sformułowań: ex opere operantis i ex opere operato. Pierwsze z nich odnosi się do sakramentaliów i podkreśla ono rolę usposobienia podmiotu, które działa nie jako przyczyna, lecz jest warunkiem pełnej skuteczności łaski Bożej. Drugie odnosi się do sakramentów i oznacza, że ich owocność i skuteczność jest zależna od samego aktu, a nie postawy lub zasług przyjmującego i szafarza. Różnicę tę można przedstawić na bardzo prostym przykładzie: jeśli katechumen przyjmie chrzest, to automatycznie staje się ochrzczonym chrześcijaninem, ale jeśli odmówimy egzorcyzm nad opętanym, nie koniecznie stanie się on automatycznie uwolniony od złych duchów. Jeśli z okazji wspomnienia św. Krzysztofa poświęcimy samochód, nie stanie się on automatycznie w pełni sprawny, a jeśli pierwszego dnia roku szkolnego poświęcimy przybory i podręczniki, używający ich uczeń nie stanie się automatycznie prymusem.

Wymownym przykładem ilustrującym rolę podmiotu w skuteczności sakramentaliów jest opisany przez św. Marka egzorcyzm dokonany przez Pana Jezusa w sytuacji, gdy Jego uczniowie nie potrafili sobie sami poradzić. Gdy poprosili Mistrza o wyjaśnienie, usłyszeli w odpowiedzi: „Ten rodzaj można wyrzucić tylko modlitwą i postem” (Mk 9, 29). Najwyraźniej zatem modlitwa i post były w tym wypadku niezbędnym wymogiem skuteczności egzorcyzmów. Współcześni egzorcyści w oparciu o osobiste doświadczenia podkreślają też inne sprzyjające warunki, z których na czoło wysuwa się pokora jako cnota całkowicie sprzeczna z buntem ducha odrzucającego królewską władzę Boga.

Katechizm podkreśla, że o egzorcyzmach mówimy wówczas, gdy „Kościół publicznie i na mocy swojej władzy prosi w imię Jezusa Chrystusa, by jakaś osoba lub przedmiot były strzeżone od napaści Złego i wolne od jego panowania” (KKK 1673). Kościół stosuje egzorcyzmy, gdyż taką władzę otrzymał od Pana Jezusa. Wyróżniamy egzorcyzmy proste i uroczyste, zwane też wielkimi. Egzorcyzm prosty występuje podczas obrzędu chrztu. Egzorcyzm uroczysty może być sprawowany jedynie przez biskupa lub prezbitera, który otrzymał od niego stosowne zezwolenie. Katechizm zwraca też uwagę, by egzorcysta upewnił się, czy w konkretnym przypadku ma rzeczywiście do czynienia ze złym duchem, czy z chorobą psychiczną, która wymaga odpowiedniego leczenia.

Oprócz egzorcyzmów wśród form sakramentaliów Katechizm wyróżnia jeszcze błogosławieństwa i poświęcenia. Błogosławieństwa mogą dotyczyć na przykład osób, posiłków, przedmiotów lub miejsc. Podczas błogosławieństwa Kościół wzywa imienia Jezusa, czyniąc przy tym święty znak krzyża Chrystusa. Błogosławieństwo jest aktem uwielbienia Boga i modlitwą o Jego dary. Katechizm podkreśla, że każdy ochrzczony na mocy powszechnego kapłaństwa wiernych powołany jest do tego, by błogosławić, jednak, „im bardziej jakieś błogosławieństwo dotyczy życia eklezjalnego i sakramentalnego, tym bardziej jego udzielanie jest zastrzeżone dla wyświęconych do posługi (biskupów, prezbiterów lub diakonów)” (KKK 1669).

Takie błogosławieństwa, które mają trwały charakter, skutkują poświęceniem Bogu pewnych osób, przedmiotów i miejsc. Błogosławieństw osób nie należy mylić z sakramentami. Przykładem może tu być błogosławieństwo opata lub ksieni klasztoru, konsekracja dziewic i wdów, obrzęd profesji zakonnej oraz błogosławieństwo dla pełnienia pewnych posług w Kościele, np. lektorów, akolitów lub katechetów. Błogosławieństwo przedmiotów może dotyczyć kościoła, ołtarza, świętych olejów, naczyń i szat liturgicznych, dzwonów itd. (por. KKK 1672).

W nawiązaniu do słów Konstytucji o liturgii świętej warto na koniec przypomnieć, że dzięki Chrystusowi sakramentalia umożliwiają nam niemal każde godziwe użycie rzeczy materialnych skierować do uświęcenia człowieka i uwielbienia Boga. Korzystanie z danej za ich pośrednictwem łaski może okazać się dla nas wielkim wsparciem a nawet ratunkiem w zmaganiu ze złem. Nasycając naszą rzeczywistość świętością, sakramentalia stają się znakami uobecniającymi pośród ludzi Boże Królestwo.

Piotr Pikuła