Poszedłeś moimi śladami

Posługa głoszenia Słowa Bożego skierowana jest do ludzi w różnym wieku. Ludzie młodzi, nazywani wiosną Kościoła, są objęci jego szczególną troską. Religijność młodego człowieka ma decydujące znaczenie dla jego późniejszej religijności. Prawdę tę znano już wiele wieków przed początkiem ery chrześcijańskiej. Wyraz tego odnajdujemy na kartach Biblii, która opisuje dzieje wielu młodych ludzi doświadczających spotkania z Bogiem przed wejściem w dorosłe życie. Te rozważania pragnę poświęcić osobie Tymoteusza, który jest biblijnym przykładem wpływu dorosłych na rozwój wiary młodego człowieka.

Źródła biblijne o Tymoteuszu

Tymoteusza spotykamy na kartach wielu ksiąg Nowego Testamentu ze względu na jego związek ze św. Pawłem. Szczegółowe wprowadzenie do ksiąg wspominających Tymoteusza znajduje się w specjalistycznej literaturze, dlatego nie będę na tym miejscu wnikał w związane z nimi problemy¹. Zwracam tu uwagę tylko na autorstwo i czas powstania świadectw mówiących o Tymoteuszu.

Lista źródeł zaczynać się może od Dziejów Apostolskich, które napisał najprawdopodobniej św. Łukasz między 70 a 95 r. n.e. Listy do Tesaloniczan zostały napisane około 50/51 r. przez Pawła. Listy do Koryntian napisał Paweł około 56/57 r. List do Rzymian napisany został przez Pawła około 57/58 r. Natomiast Listy do Filipian, Kolosan, Filemona, Listy do Tymoteusza oraz List do Hebrajczyków posiadają Pawłowy rodowód. Powstały one najprawdopodobniej po śmierci Apostoła. Wiadomości te ważne są ze względu na pochodzenie informacji dotyczących Tymoteusza. Część z nich pochodzi od samego Pawła (1-2 Tes, 1-2 Kor, Rz), część od Łukasza (Dz), inne od anonimowych uczniów Pawła działających po śmierci Apostoła (Flp, Kol, Flm, 1-2 Tm, Hbr).

Jeżeli przyjmiemy stanowisko tradycji, która wspomina, jakoby Tymoteusz miał dożyć drugiej połowy lat 90, okaże się, że fragmenty informujące o Tymoteuszu zostały spisane jeszcze za jego życia, przez ludzi, którzy, być może, mieli z nim bezpośredni kontakt. Reasumując, w Nowym Testamencie zamieszczono szereg informacji, które mogą być podstawą do omówienia zawartego w Biblii wizerunku Tymoteusza.

Młodość Tymoteusza

Obecny stan badań egzegetycznych pozwala na częściowe odtworzenie chronologii życia biblijnego Tymoteusza. Urodził się on około 30 r. n. e.². Z Dziejów Apostolskich dowiadujemy się między innymi o jego rodzinie. Ojciec Tymoteusza był Grekiem, matka była Żydówką (Dz 16, 1). U niektórych badaczy można spotkać się z twierdzeniem, że ojciec Tymoteusza zmarł przed spotkaniem Tymoteusza z Pawłem. Taki obrót wydarzeń musiałby być ogromnym przeżyciem dla dziecka, ale jest to tylko hipoteza. Być może Biblia celowo nie wspomina ojca Tymoteusza, aby przez to podkreślić decydującą dla wiary chłopca rolę nawróconej matki i babki.

Nowy Testamenty przekazuje nam obraz idealnej rodziny chrześcijańskiej: Dzieci, bądźcie posłuszne w Panu waszym rodzicom, bo to jest sprawiedliwe. Czcij ojca twego i matkę – jest to pierwsze przykazanie z obietnicą – aby ci było dobrze i abyś był długowieczny na ziemi. A wy, ojcowie, nie pobudzajcie do gniewu waszych dzieci, lecz wychowujcie je stosując karcenie i napominanie Pańskie! (Ef 6, 1-4). Można więc przypuszczać, że osoby stawiane za wzór wiary dosięgały tego ideału.

Warto wspomnieć opinię św. Pawła wygłoszoną na temat matki i babki Tymoteusza: Dziękuję Bogu, któremu służę jak moi przodkowie z czystym sumieniem, gdy zachowuję nieprzerwaną pamięć o tobie w moich modlitwach. W nocy i we dnie pragnę cię zobaczyć – pomny na twoje łzy – by napełniła mnie radość, na wspomnienie bezobłudnej wiary, jaka jest w tobie; ona to zamieszkała pierwej w twojej babce Lois i w twej matce Eunice, a pewien jestem, że mieszka i w tobie (2 Tm 1, 3-5). Być może chłopiec nie zdecydował sam o swoim nawróceniu na chrześcijaństwo. Jednak na podstawie powyższego cytatu można postawić hipotezę o wzorowych relacjach zachodzących między członkami rodziny Tymoteusza. Zresztą już samo imię młodzieńca świadczy o stosunku jego rodziny do wiary. Imię Tymoteusz w języku greckim jest złożeniem słów timao – czcić oraz Theos – Bóg i oznacza czczący Boga.

Obyczaje religijne panujące w Izraelu wymagały, by dzieci zostały wychowane w tradycji religijnej matki. Tymoteusz powinien zostać obrzezany i zgodnie z Prawem włączony do wspólnoty Narodu Wybranego. Zwyczaj ten od najdawniejszych czasów był dla Izraela symbolem jedności i tożsamości narodowej, znakiem Przymierza zawartego z Jahwe (Rdz 17, 10-14). Dzieje Apostolskie podają, że wbrew Prawu Tymoteusz nie został obrzezany w dzieciństwie. Nie znamy jednak przyczyn takiej decyzji jego rodziców. Może ich być bardzo wiele, wiele też dzisiaj podejmuje się prób wyjaśnienia tego faktu. Istnieje opinia, że matce nie udało się zdominować domu na tyle, by wobec sprzeciwu ojca uczynić z Tymoteusza Żyda. Hipoteza ta opiera się jednak na nieprecyzyjnych przesłankach, z których niektórzy wnioskują, że samo małżeństwo zawarte z poganinem jest dowodem rozluźnienia w rodzinie Eunice i jej słabego przywiązania do tradycji przodków. Przenoszą tym samym odpowiedzialność z ojca na matkę i jej rodzinę.

Przyjmując za pewnik wiadomości podane w Biblii, uznać wypada fakt nie obrzezania chłopca i płynące z tego faktu konsekwencje. Chłopiec nie wzrastał w absolutnej zgodzie z obyczajami judaizmu I w. n. e. Jeśli Tymoteusz od niemowlęcych lat zapoznawany był z treścią Pism Świętych, to nie był całkowicie odizolowany od tradycji religijnej matki (2 Tm 3, 14). To musiało wpływać na życie chłopca. Wiadomo, że dzieci żydowskie zapoznawano z treścią Pism Starego Testamentu od piątego roku życia. Jeśli Tymoteusz był kształcony zgodnie z tą tradycją, jego formacja religijna i biblijna była gruntowna mimo braku obrzezania.

Nie wolno nam tutaj zapomnieć o obyczajach jego ojca, które również poznawał, choćby przez sam fakt mieszkania w środowisku tej rzymskiej kolonii wojskowej, jaką była Listra w I w. n. e.³. Łatwo wyobrazić sobie młodego człowieka, którego dzielą między siebie dwie bardzo różniące się kultury. Obie go interesują i pociągają swoimi urokami. Obie mają wiele do zaoferowania. To niewątpliwie miało znaczny wpływ na recepcję chrześcijaństwa głoszonego przez Pawła z Tarsu, które nie wymagało przyjęcia obyczajów żydowskich, sięgało natomiast do Pism, które Tymoteusz już znał.

Z całą pewnością wiemy, że matka i syn przyjęli chrześcijaństwo. To wydarzenie w ich życiu nastąpiło przed drugą podróżą misyjną Pawła. Gdy bowiem Paweł przybył do Listry około 50 roku, matka jego, jak wynika z treści Dziejów Apostolskich, już przyjęła wiarę, a Tymoteusz był wówczas uczniem cieszącym się dobrą opinią w tamtejszym Kościele. Wnioski płyną z tego niemalże oczywiste: ten około dwudziestoletni młodzieniec sprostał surowym wymaganiom pierwotnego Kościoła.

Skoro Biblia przekazuje nam informację o wspólnocie, w której wzrastała wiara młodzieńca, należy zwrócić uwagę na posiadaną przez niego umiejętność znalezienia się w tej wspólnocie. Chodzi tu o relacje z innymi ludźmi, braćmi w tej samej wierze. Należy pamiętać o sprawowanym we wspólnocie łamaniu chleba, o modlitwie, o różnych posługach, o słuchaniu lekcji odczytywanych z Pism Świętych, śpiewaniu pieśni i psalmów pełnych ducha. Tymoteusz doświadczał życia przepełnionego obecnością Ducha Świętego, życia charyzmatycznego. Paweł wymienia w swoich listach wiele charyzmatów, a wśród nich dar proroctwa, łaskę uzdrawiania, dar czynienia cudów, rozpoznawanie duchów, glosolalia, tłumaczenie języków.

W tym wszystkim, co wiązało się z życiem wspólnoty, Tymoteusz uczestniczył przed powtórnym przybyciem Pawła do jego rodzinnego miasta. Kształtowała się w nim szczególna troska o Kościół, która później pozwoliła Pawłowi uczynić młodego ucznia emisariuszem i zastępcą w wielu niełatwych sytuacjach. Nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy Tymoteusz formalnie został przez chrzest przyjęty do Kościoła. Nie wiemy też, kiedy włożył na niego ręce Paweł (2 Tm 1, 6), ani kiedy włożyło na niego ręce kolegium prezbiterów (1 Tm 4, 14).

Spotkania Tymoteusza z Pawłem Apostołem

Nowy Testament przekazuje nam wiele informacji o okresie życia Tymoteusza związanym z działalnością św. Pawła. Analiza okoliczności spotkania Tymoteusza z Pawłem pomoże nam uchwycić wpływ Pawła z Tarsu na rozwój religijny młodego mieszkańca Listry.

Wydarzyło się to prawdopodobnie między 45 a 49 rokiem podczas pierwszej wyprawy misyjnej Pawła (Dz 13-14). Tymoteusz miał wtedy około 18 lat. Paweł po opuszczeniu Cypru udał się z Barnabą do Antiochii Pizydyjskiej w Azji Mniejszej, a stąd do Ikonium. Z Ikonium, gdy dowiedzieli się, że poganie i Żydzi wraz ze swymi władzami zamierzają ich znieważyć i ukamienować, uciekli do miast Likaonii: do Listry i Derbe oraz w ich okolice, i tam głosili Ewangelię (Dz 14, 5-7). W Listrze Paweł uzdrowił kalekę, za co mieszkańcy miasta Barnabę nazywali Zeusem, a Pawła Hermesem, gdyż głównie on przemawiał (Dz 14, 12). Jednak pod wpływem Żydów z Ikonium tłum zmienił swoją sympatię w nienawiść i ukamienował Apostoła. Kiedy go jednak otoczyli uczniowie, podniósł się i wszedł do miasta, a następnego dnia udał się razem z Barnabą do Derbe. W tym mieście głosili Ewangelię i pozyskali wielu uczniów, po czym wrócili do Listry, do Ikonium i do Antiochii, Umacniając dusze uczniów, zachęcając do wytrwania w wierze, bo przez wiele ucisków trzeba nam wejść do królestwa Bożego. Kiedy w każdym Kościele wśród modlitw i postów ustanowili im starszych, polecili ich Panu, w którego uwierzyli (Dz 14, 20-23).

Właśnie w Listrze Paweł poznał Tymoteusza. Możliwe, że ich spotkanie nastąpiło już podczas pierwszej podróży Pawła, czyli w bolesnych okolicznościach. Mogło ono mieć miejsce także, gdy Paweł wracał z Derbe. Nie został wówczas Tymoteusz wymieniony imiennie, gdyż jako neofita nie zdążył jeszcze wyróżnić się spośród wielu uczniów.

Według Dziejów Apostolskich Paweł spotkał Tymoteusza dopiero w czasie, gdy po tzw. Soborze Jerozolimskim (49/50 r. n. e.) udał się w drugą wyprawę misyjną. Zrodził się wówczas między Pawłem a Barnabą spór o Marka (Dz 15, 36-40). Paweł, jak zauważa autor Dziejów Apostolskich, przechodził przez Syrię i Cylicję umacniając miejscowe Kościoły (Dz15, 41). Podczas tej podróży Paweł spędził 18 miesięcy w Koryncie. Napisał wtedy 1 i 2 List do Tesaloniczan. Tymoteusz miał wówczas około 21 lat. Gdy Paweł przybył do Derbe i Listry (Dz 16, 1), Tymoteusz był tam uczniem, czyli wierzącym, członkiem Kościoła, chrześcijaninem. Ponadto bracia dawali dobre świadectwo o Tymoteuszu (Dz 16, 2). Upewniony zatem przez miejscową gminę chrześcijańską o wzorowym życiu młodzieńca, Paweł postanowił zabrać go w podróż (Dz 16, 3). Najpierw jednak obrzezał Tymoteusza ze względu na Żydów. Żydzi mieszkający w tamtejszych stronach dobrze znali rodzinną i religijną sytuację młodzieńca. Po rozpoczęciu podróży, kiedy przechodzili przez miasta, nakazywali im przestrzegać postanowień powziętych w Jerozolimie przez Apostołów i starszych (Dz 16, 4). Chodzi tu o Sobór Jerozolimski i jego rewolucyjne dla pierwszych chrześcijan postanowienia.

Późniejsze losy Tymoteusza

Tymoteusz udał się z Pawłem przez Azję Mniejszą do Macedonii (Dz16, 6-40), potem przez Amfipolis i Apolonię do Tesaloniki (Dz 17, 1). Razem z Sylwanem pozostał w Tesalonice (Dz 17, 14). Obaj zostali wezwani przez Pawła do Aten (Dz 17, 15). Tymoteusz był przy Pawle w Koryncie (Dz 18, 1.5; 2 Kor 1, 19); został posłany do Tesaloniki (1 Tes 3, 1-5). Tymoteusz wywiązał się wspaniale z zadania (1 Tes 3, 6-10). Podczas trzeciej wyprawy misyjnej Tymoteusz był przy Pawle (53-58 r.; Dz 19, 22). Tymoteusz został posłany z Efezu do Koryntu (1 Kor 4, 17; 16, 10-11) oraz do Macedonii (56-57 r.; Dz 19, 22). Z Macedonii towarzyszył Pawłowi do prowincji Azji (Dz 20, 4-5). Był przy Pawle pod koniec 57 roku, gdy ten pisał List do Koryntian (2 Kor 1, 1) i w czasie pierwszego uwięzienia rzymskiego (61-63 r.), gdy Paweł pisał List do Filipian, List do Kolosan i List do Filemona (Flp 1, 1; 2, 19-24; Kol 1, 1; Flm 1, 1). Tymoteusz był sekretarzem i najbliższym współpracownikiem Pawła. Był współautorem listów (Rz 16, 21; 2 Kor 1, 1; Flp 1, 1; 1 Tes 1, 1; 2 Tes1, 1; Flm 1, 1).

Tymoteusz sam również przebywał w więzieniu w charakterze więźnia, najprawdopodobniej w Rzymie, ale trudno ustalić kiedy (Hbr 13, 23). Został przez Pawła ustanowiony biskupem Efezu w czasie jego podróży na Wschód (63-67 r.; 1 Tm 1, 1-4). Euzebiusz z Cezarei uważa, że był on pierwszym biskupem Efezu.

Później Paweł prosił Tymoteusza o przybycie do niego do Rzymu (64 lub 67 r.). Tymoteusz według tradycji przybył do Rzymu dopiero po śmierci Pawła, a następnie wrócił do Efezu i kierował tam Kościołem do swojej śmierci. Poniósł śmierć męczeńską za panowania Nerwy około 97 roku. Z apokryficznych Dziejów Tymoteusza z IV w. dowiadujemy się, że zmarł jako męczennik 22 stycznia 97 r., gdy sprzeciwił się rozwiązłym uroczystościom ku czci Diany z Efezu.

Podsumowanie

W życiu każdego człowieka młodość jest czasem decydującym o wielu późniejszych wydarzeniach. Dorosłe życie często bywa zdominowane przez dzieciństwo i młodość. Podobnie jest z religijnością. Kiedy odczytujemy Listy św. Pawła do Tymoteusza i przyglądamy się biblijnym rysom ich adresata, nie możemy nie zastanowić się nad młodością tego ucznia i umiłowanego dziecka św. Pawła. Pogłębiona refleksja pomaga odczytać i zrozumieć wiele aktualnych i uniwersalnych prawd. Uważam, że szczególnie do tego zobowiązani są autentycznie wierzący chrześcijańscy rodzice i wychowawcy, myślę tu również o katechetach. Osobista postawa może być prawdziwie owocna tylko wtedy, gdy wyrasta z osobistego doświadczenia spotkania z Jezusem Zmartwychwstałym. Wobec dzieci i młodzieży stajemy tak, jak przed Tymoteuszem stawali Eunice, Lois i Paweł, aby być wzorem wiary nieobłudnej. Musimy mieć na uwadze, że często to właśnie od nas zależy dalsza droga wiary młodych ludzi.

Piotr Pikuła

---