Księga Kościoła

Ben Syrach bywa określany mianem tradycjonalisty czy konserwatysty. Okazuje się jednak, że był on pionierem w biblijnej teologii z racji integrowania biblijnej i świeckiej tradycji mądrościowej. Główna myśl tej księgi jest jasna: prawdziwa mądrość znajduje się w Torze i wyraża się w postawie bojaźni Bożej. Natomiast teologiczny geniusz Syracydesa polega na łączeniu świeckiej tradycji mądrościowej, opartej na praktycznym pojmowaniu spraw i doświadczaniu, ze szczegółowym objawianiem się Boga Izraela w naturze, Prawie (czyli Torze) i historii¹. Być może właśnie to wywoływało obiekcje i polemiki na temat natchnionego charakteru księgi. W niniejszym artykule pragnę ukazać dzieło Syracydesa, znane od starożytności pod tytułem Liber Ecclesiasticus, jako księgę Kościoła. Dlatego najpierw postaram się naświetlić spory odnośnie kanoniczności, po czym przywołam świadectwa uznania tej księgi za świętą dla chrześcijan.

Kanoniczność

Mądrość Syracha dla starożytnych Żydów była księgą świętą. Dotyczy to Żydów aleksandryjskich jak i palestyńskich. Ci, którzy znali język grecki, w tłumaczeniu zwanym Septuagintą napotykali księgę Jezusa ben Syracha. Według T. Brzegowego w I w. p.n.e. na Masadzie znajdował się odpis księgi sporządzony w taki sposób, jaki odpowiadał pismom uznawanym za święte. Podobnie sporządzono manuskrypt z I w. p.n.e. znaleziony w Qumran (2Q18). Podobieństwo to występuje również w rękopisach (B, E, F) znalezionych w genizie w Kairze. Cecha łącząca wspomniane rękopisy to forma stychometryczna, która polega na tym, że dwa stychy (kolony) tej samej linii (wersetu) znajdują się w kolumnie na tym samym poziomie, a więc pierwszy stych po prawej, a drugi stych po jej lewej stronie². Według T. Brzegowego użycie tej formy przy tworzeniu manuskryptów dowodzi, że esseńczycy oraz inne grupy Judejczyków uznawały Mądrość Syracha za natchnioną.

Niemniej jednak pod koniec I w. n.e. została ona usunięta z żydowskiego kanonu i uznana za apokryf. W.J. Harrington precyzuje, że miało to miejsce około 90 r. n.e. na synodzie w Jamnii³. Rabbi Akiba (ok. 132 r. n.e.) wymienia dzieło Ben Syracha poza pismami kanonicznymi. Następnie około 250 r. Tosefta stwierdza: księgi Ben Syracha i inne napisane po okresie prorockim nie zanieczyszczają rąk. Oznacza to, że nie jest natchniona. Zdarza się jednak, że w pismach żydowskich cytaty z Ben Syracha poprzedza formuła jest napisane właściwa dla cytacji z pism kanonicznych. Autorytet tego dzieła potwierdzają również Talmud, midrasze i inne dzieła aż do X w.

Może budzić zainteresowanie kwestia związana z motywacją wykluczenia przez Żydów pod koniec I w. n.e. Dla D.J. Harringtona przyczyną odrzucenia Ben Syracha z kanonu pism świętych mogło być późne powstanie księgi⁴. T. Brzegowy próbuje rozwiązać tę kwestię: Wydaje się, że dokonali tego rabini pochodzenia faryzejskiego, którym nie podobały się niektóre poglądy Syracha (choćby nauka o odpłacie doczesnej z wykluczeniem nagrody pośmiertnej), które zbyt przypominały poglądy ich przeciwników Saduceuszy⁵.

Chrześcijanom nie przeszkodziło to w przyjęciu Mądrości Syracha razem z całą Septuagintą. Kościół już w II i III w. włączył do swego kanonu Mądrość Syracha oraz wszystkie inne księgi deuterokanoniczne znajdujące się w Septuagincie (por. Didache, Klemens Rzymski, Polikarp, Ireneusz, Tertulian)⁶. Ojcowie Kościoła kanoniczność Mądrości Syracha poświadczają częściej niż innych ksiąg, nawet protokanonicznych⁷. Według Rufina określenie to zwraca uwagę nie na autora księgi, ale na jakość samego pisma⁸. Obecnie w kanonie katolickim umieszcza się ją po księdze Mądrości Salomona i zalicza do pism wtórnokanonicznych. Protestanci natomiast skłaniają się ku opinii Żydów z I w. n.e. i umieszczają dzieło Jezusa ben Syracha wśród apokryfów.

Nazwa Liber Ecclesiasticus, Księga Kościelna, zawiera niuans związany z kwestią kanoniczności. Chodzi mianowicie o to, że pod wpływem hebrajskich nauczycieli św. Hieronim rozróżniał pisma kanoniczne i pisma kościelne (ecclesiastici). Pisma kościelne nazywane były później deuterokanonicznymi. Hieronim nie zaliczał ich do kanonu Pisma Świętego. Innego zdania był św. Augustyn, który nauczał o poświadczonym przez tradycję jednakowym autorytecie całego zbioru Septuaginty. Nauczanie to znalazło oddźwięk na synodzie w Hipponie (393 r.) i dwóch synodach w Kartaginie (397 i 419 r.). Ustalono wówczas kanon chrześcijańskiego Starego Testamentu⁹. Ostatecznie na temat przynależności Mądrości Syracha do kanonu pism natchnionych wypowiedział się Sobór w Trydencie w 1546 r. Warto w tym miejscu nadmienić, że obecnie w Kościele nie ma wątpliwości co do natchnienia tekstu greckiego, natomiast natchnienie tekstu hebrajskiego jest nadal kwestią otwartą¹⁰. Za natchnionym charakterem hebrajskiego tekstu Mądrości Syracha opowiada się J. Synowiec. Według tego egzegety przemawia za tym przekonanie samego Syracydesa (24,30-34; 39,6-11), opinia wnuka tłumaczącego księgę (Prolog 7-12) oraz zgodność z tekstem greckim w istotnych sprawach¹¹.

Posługiwanie się Mądrością Syracha w Kościele

Księga Syracydesa została przełożona na język łaciński, koptyjski, syryjski, etiopski, ormiański i arabski, dzięki czemu została szeroko rozpowszechniona. Wpłynęło to w sposób znaczący na jej recepcję wśród chrześcijan. Według D.J. Harringtona najwcześniejsze patrystyczne świadectwo o Mądrości Syracha znajdujemy w Didache 4,5 i Liście Barnaby 19,9. Obydwa teksty według wspomnianego komentatora cytują Syr 4,31, choć nie podają żadnego odnośnika i czynią to w całkowicie innej greckiej postaci niż ta, jaką mają liczne przykłady dobrej rady¹².

Mądrość Syracha była cytowana przez wielu starożytnych pisarzy chrześcijańskich. Niektórzy z nich posługiwali się nią we własnych sformułowaniach. Wśród nich wymienić można pisarzy greckich takich jak Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Jan Chryzostom, Cyryl Jerozolimski oraz pisarzy łacińskich: Tertulian, Cyprian, Hieronim, Augustyn.

D.J. Harrington w swoim komentarzu szerzej omawia zainteresowanie Syracydesem u takich osobistości jak Klemens Aleksandryjski, Grzegorz Wielki, Raban Maur. Pierwszy z nich, Klemens Aleksandryjski, w dziele napisanym pod koniec II w. a zatytułowanym Kobierce, cytował Syr 1,1 („Cała mądrość od Boga pochodzi”), by usprawiedliwić włączenie do swego dzieła mądrości greckiej (1,4,27). Klemens cytuje także Syr 25,9 („szczęśliwy […] kto może przemawiać do uszu tych, którzy go słuchają”), przez co uwydatnił gotowość na przyjęcie daru Mądrości Boga (5,2,1). Klemens ośmielił się także na sugestię, iż przypisywana Salomonowi Mądrość Syracha była natchnieniem dla przedsokratycznego filozofa Heraklita (2,17,2; 2,24,1).

Następnie w drugiej połowie VI w. żywe zainteresowanie dziełem Syracydesa dostrzegamy w spuściźnie biskupa Rzymu, Grzegorza Wielkiego. Po jego śmierci bezpośredni jego uczeń Pateriusz, notariusz Kościoła rzymskiego, uszeregował pisma Grzegorza dotyczące Mądrości Syracha, z czego powstał niemal ciągły komentarz do tej księgi. Kolejną próbę stworzenia jednolitego komentarza do Mądrości Syracha odnotowujemy w VIII w., a podjął ją Beda.

Pełnego komentarza Mądrość Syracha doczekała się w IX w. Jego autorem jest mnich benedyktyński, Rabanus Maurus, uczeń Alkuina, późniejszy opat Fuldy. Ten humanista epoki karolińskiej w swoim komentarzu wykazał się znajomością tradycji chrześcijańskiej oraz twórczości rzymskich pisarzy. Przejawia się to w cytatach z pism Orygenesa, Hieronima i Grzegorza Wielkiego („za których interpretacjami często podążałem w obecnej pracy”, PL 109,829) oraz Cycerona, Wergiliusza i Owidiusza. Rabanus dokonał syntezy charakteryzującej się według D.J. Harringtona jasnym wykładem i atrakcyjnym stylem, co znacząco wpłynęło na upowszechnienie znajomości Mądrości Syracha. Dzieło to w komentarzu Rabanusa dostosowana została ówczesnej mentalności społeczności chrześcijańskiej. Komentarz ma charakter ciągły. Komentator cytuje małe fragmenty z Syracydesa i nieustannie przechodzi od jednego poziomu interpretacyjnego do drugiego. Dostarcza w ten sposób wartościowego świadectwa o historycznych, alegorycznych i moralnych poziomach interpretacji tej księgi mądrościowej w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa.

Posługiwanie się Mądrością Syracha w liturgii

Mądrość Syracha jako Księga Kościelna nie mogła nie pozostać niezauważoną przez pasterzy Kościoła. Wartość dzieła Syracydesa dla współczesnego chrześcijanina uwydatnia fakt, iż w lekcjonarzu mszalnym, przygotowanym w odpowiedzi na wezwanie Soboru Watykańskiego II, księga ta jest wielokrotnie przywoływana.

Zagadnieniem tym zajął się D.J. Harrington, który w swoim komentarzu zamieścił następujące dane na temat zastosowania Mądrości Syracha w liturgii: Pierwsze czytanie przeznaczone na niedzielę Świętej Rodziny (niedzielę przypadającą między Bożym Narodzeniem a Nowym Rokiem) jest brane zawsze z Syr 3,1-16 (o rodzicach i dzieciach). Pierwsze czytanie na II Niedzielę po Narodzeniu Pańskim jest wzięte z Syr 24,1-4.8-12 (pochwała Mądrości przez nią samą), chociaż w wielu krajach tekst zastępuje się fragmentem czytania wziętego z przeniesionego na tę niedzielę święta Objawienia Pańskiego. W cyklu niedzielnym Roku A czyta się dwa teksty z Mądrości Syracha wraz z perykopami z Ewangelii Mateusza: w VI Niedzielę Zwykłą (Syr 15,15-20 i Mt 5,17-37 – o postanowieniu zachowywania przykazań) i w XXIV Niedzielę Zwykłą (Syr 27,30-28,7 i Mt 18,21-35 – o gotowości przebaczania innym). W Roku C trzem tekstom z Mądrości Syracha towarzyszą teksty z Ewangelii Łukasza: w VIII Niedzielę Zwykłą (Syr 27,4-7 i Łk 6,39-45 – o mowie ujawniającej to, co jest w sercu), w XIII Niedzielę Zwykłą (Syr 35,12-14.16-18 i Łk 18,9-14 – o modlitwie) oraz w XXII Niedzielę Zwykłą (Syr 3,17-28 i Łk 14,7-14 – o pokorze). W siódmym i ósmym tygodniu Roku I codziennego cyklu czytań uwzględnia się ciągłe czytanie dwunastu tekstów z Mądrości Syracha, ale fragmenty te często wypadają, gdy przypadną na okres Wielkiego Postu i okres wielkanocny. W Roku II fragmenty o Dawidzie (47,2-11) i Eliaszu (48,1-14) służą do podsumowania i zamknięcia długiej serii tekstów z historycznych ksiąg ST¹³.

Z powyższych informacji wynika, że katolik uczestniczący w liturgii zapoznany zostanie z następującymi fragmentami: Syr 3,1-16, Syr 3,17-28, Syr 15,15-20, Syr 24,1-4.8-12, Syr 27,4-7, Syr 27,30-28,7, Syr 35,12-14.16-18, Syr 47,2-11, Syr 48,1-14. Stwarza to możliwość zapoznania się z przykładowymi wycinkami nauk Syracydesa. Może też zachęcać wiernych do prywatnej lektury pozostałych fragmentów, które są w stanie naświetlić sprawy codzienności blaskiem mądrości objawionej.

Zakończenie

Zgromadzone powyżej informacje przekonują o ważnej pozycji nauczania Syracydesa w Kościele. Mimo obiekcji wyznawców judaizmu starożytni chrześcijanie darzyli wielkim szacunkiem Syracydesa jako hagiografa. Również w nowożytności, mimo zastrzeżeń protestantów, Mądrość Syracha zajmuje ważne miejsce w liturgii i nauce Kościoła katolickiego. Ważnym dowodem tego są powyższe rozważania, jak i obecność cytatów z Księgi Syracydesa w Katechizmie Kościoła Katolickiego i innych dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Temu zagadnieniu wypada poświęcić jednak oddzielne opracowanie. W tym miejscu natomiast pozostaje mi skierować słowa zachęty do lektury wciąż aktualnych, choć starożytnych, pouczeń Księgi Kościelnej autorstwa Syracydesa.

Piotr Pikuła

---